Türkçe dilinde dil bilgisi kuralları içinde önemli bir yeri olan yapım eki nedir kısaca bu yazımda sizlerle paylaşacağım. Yapım eki ne demek olduğunu öğrendikten sonra da daha iyi anlaşılması için yapım eki örnekleri ile yazımızı sonlandıracağım.
YAPIM EKİ NEDİR?
Yapım eki nedir sorusunun cevabına gelecek olursak, “Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam ve tür kazanmasını sağlayan ek: -lik (zeytin-lik); -ce (eğlen-ce); -li (ev-li); -ünç (gül-ünç); -gi (sev-gi); -daş (vatan-daş) gibi.” olarak tanımlanmaktadır.
Güzel Türkçemizde en önemli dil bilgisi kurallarından biri olan yapım eklerini yapım eki nedir, yapım eki ne demek, yapım eki örnekleri ile taçlandırarak hap gibi aktarmaya çalışacağım.
YAPIM EKİ NE DEMEK?
Yapım eki ne demek sorusuyla başlayalım, “isim veya fiil kök ve gövdelerine gelerek, onlardan anlamları farklı yeni kelimeler oluşturan ekler” olmakla birlikte, eklendiği kelimelerin türünü de (isim, fiil) değiştirebilmektedir. O hâlde diyebiliriz ki yapım ekleri kelimeleri anlam ve/veya görev açısından değiştirebilen ve ortaya yeni kelimeler çıkaran eklerdir. Bu ekleri alan kelimelere “türemiş kelime” veya “gövde” denmektedir.
Bir isim kökü olan “baş” kelimesine gelen “+lık” eki, yepyeni bir anlamı karşılayan “başlık” kelimesini meydana getirmiştir. O hâlde “+lık” ekinin görevi, yeni kelime yapmaktır. İşte buradan anlayacağımız üzere yeni kelime “YAPan” bu eki, yapım eki olarak kabul etmemiz gerekir. Aynı şekilde “boz-” fiil köküne gelen “-gun” eki, yepyeni bir anlamı karşılayan “bozgun” kelimesini meydana getirdiği için, bu eki yapım eki olarak kabul ediyoruz.
UYARI : Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta şudur: Bir kelimeyi ekine köküne ayırdığımız zaman, “kök” olarak alacağımız kısmın mutlaka kelimenin tamamıyla anlam yönünden ilişkili olması gerekmektedir.
Örnek : “Gözcü” kelimesindeki “+cü” yapım ekini ayırdığımız zaman, kökü “göz” olarak kabul ederiz; çünkü bu kök kelimenin tümüyle anlam yönünden bağlantılıdır. Fakat “balon” kelimesini ekine köküne ayırırken, “bal” kök, “on” ise yapım eki olarak kabul edilemez. Çünkü havada uçan balon ile, yenilen bir besin olan balın hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Yani yapım ekleri, mutlaka geldikleri kök ve gövdelerle anlam yönünden uzak ya da yakın ilişkili yeni kelimeler türetirler.
Yapım eklerinin, çekim eklerinden farkı; geldikleri kelimeden farklı yeni kelimeler türetmesidir. Çekim ekleri, aynı kelimenin yer, zaman veya durum yönünü belirtirler. Fakat yapım ekleri, kelimeyi farklı anlam veya görevlere gelecek şekilde değiştirirler, türetirler. Bunun için yapım eki alan kelimelere türemiş kelime denilmektedir. Fakat bir kelime on tane de çekim eki alsa, “türemiş” kabul edilemez.
Örnek : “Düşünce” kelimesi “düşün-” fiil kökünden “-ce” yapım ekini aldığı için türemiş kabul edilir; fakat “evdeydim” kelimesi “ev” isim köküne aldığı “-de-y-di-m” çekim eklerini almasına rağmen “basit” kabul edilmektedir.
NOT : Yapım ekleri, istisnalar dışında her zaman çekim eklerinden önce gelirler. Yani şahıs, iyelik, zaman (kip), hâl, çokluk ekleri… yapım eklerinden sonra gelirler. Bu, yapım eklerini kolay bulmanız açısından önemlidir.
Örnek : iyiliktir [iyi (isim kökü) – lik (yapım eki) – tir (çekim eki)],
. görüştük [gör (fiil kökü) – üş (yapım eki) – tük (çekim eki)]
Şimdi gelelim yapım eklerinin çeşitlerini sıralamaya. Yapım ekleri, geldikleri kök ve gövdelerin ve yaptıkları yeni kelimelerin isim veya fiil oluşlarına göre dörde ayrılır. Bunu ezberlemeden, mantığınıza almanız daha yararlı olacaktır. Eğer yapım eki, isim kök veya gövdesine geliyorsa “isimden …” şeklinde başlayan iki yapım ekinden biri olabilir. Bunu belirleyen ise, yaptığı kelimenin türüdür. İsim kök veya gövdesine gelen ek, tekrar isim yapmışsa “isimden isim“; fiil yapmışsa “isimden fiil” yapım eki olarak adlandırılır. Aynı şekilde fiil kök veya gövdesine gelen bir yapım eki tekrar fiil yapmışsa “fiilden fiil“; isim yapmışsa “fiilden isim” yapım eki olur.
Örnek : “gözlük” kelimesinin kökü “göz” ismidir. O hâlde “+lük” eki mutlaka “isimden …” yapım eki olmalıdır. İkinci kısmı ise, sözcüğün son hâline bakarak anlıyoruz. Gözlük “-mak/-mek” ekini almadığına göre bir isimdir ve bu durumda kelime tekrar isim olmuştur. Diyebiliriz ki, “+lük” eki isimden isim yapım ekidir.
UYARI : Fiil kökleri ile isim köklerini ayırmanın en basit yolu, kelimeye “-mak / -mek” eklerini getirmektir. Eğer bu eki alan kök veya gövde anlamlı oluyorsa bu bir fiil köküdür; anlamlı olmuyorsa bu bir isim köküdür.
YAPIM EKİ ÖRNEKLERİ
- İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök ve gövdelerine gelerek tekrar isim yapan eklerdir. En çok bilinen isimden isim yapım ekleri “-sız, -cı, -daş, -lık, -lı, -cıl, -sal”dir.
Örnek : Susuz, Türkçe, şekerlik, bencil, kumsal, havalı, gönüldaş
- İsimden Fiil Yapım Ekleri: İsim kök ve gövdelerine gelerek fiil yapan eklerdir. En çok bilinen isimden fiil yapım ekleri “-la-, -da-, -t-, -kır-, -lan-, -sa-, -ar-, -l-“dir.
Örnek : Taşla-, gecik-, yaşar-, fısılda-, önemse-, türe-, incel-, morar-
- Fiilden İsim Yapım Ekleri: Fiil kök ve gövdelerine gelerek isim yapan eklerdir. En çok bilinen fiilden isim yapım ekleri “-ce, -gi, -iş, -iç, -maç, -er, -it, -ik, -ak, -ecek”tır.
Örnek : Sevgi, çalışkan, yazar, okur, yatak, düşünce, giyecek
- Fiilden Fiil Yapım Ekleri: Fiil kök ve gövdelerine gelerek tekrar fiil yapan eklerdir. En çok bilinen fiilden fiil yapım ekleri “-dir-, -er-, -in-, -r-, -ş-, -t-, -il-“dir.
Örnek : Gider-, görün-, sevil-, kaçır-, görüş-, uzat-, bildir-
UYARI : Bazı eklerin yazılışları aynı olmasına rağmen, görevleri farklıdır. Bu ekler, dikkatle incelenmeli ve görevleri iyi düşünülmelidir. Yoksa birbirine karıştırılabilir.
Örnek : “Ay dün gece kıpkızıl göründü.” cümlesindeki “gör-ün-dü” yüklemi, “-ün-” fiilden fiil yapım ekini almıştır. Görünüşleri aynı olan bu ek, “Gözünden kaçmıyor böyle şeyler.” cümlesindeki “göz-ün-den” kelimesinde bulunan”+ün” şekliyle ikinci tekil şahıs iyelik eki göreviyle kullanılmıştır.
Takiye.com’u twitter ve google haberler üzerinden abone olarak takip edebilirsiniz.
Faydalı Bilgiler kategorimizdeki diğer yazılarımız da ilginizi çekebilir.
- Osmanlıca Kelimeler ve Anlamları, Osmanlıca Sözlük
- Tutanak Nedir, Nasıl Yazılır, Örnekleri
- Zümrüdü Anka Kuşu Anlamı Nedir? Anka Kuşu Hikayesi
- Hacer-ül Esved Taşı Nedir? Ne Demek? Hikayesi Nedir? Taş Nerededir?
- Deniz Salyası Nedir? Nasıl Geçer? Deniz Salyası Neyin Habercisi?
- De Da Yazımı Nasıl Ayırt Edilir? De Da Ayrımı Nasıl Yapılır? Nasıl Yazılır?
- Anayasanın İlk 3 Maddesi Nedir? 4. Maddede Ne Yazıyor?
- Kod 29 Nedir? İşten Çıkarılma Hukuki mi? Kod 29 Maddeleri Nelerdir?
- GSM Numarası Ne Demek? GSM Numaraları Nedir?
- Avrupa’nın En Yüksek Kulesi Çamlıca mı?
- Klavyede Olmayan Semboller
- Maydanoz Suyunun Faydaları!
